فهرست مطالب
دستورالعمل نظافت اتاق تمیز و ضدعفونی اتاق تمیز
یک گام مهم در دستیابی به کنترل میکروبی اتاق تمیز، استفاده از روش‌های تعیین‌شده نظافت اتاق تمیز، همراه با به‌کارگیری مواد شوینده و گندزدای مناسب است. هدف از نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز دستیابی به سطوح تمیزی میکروبی متناسب با کلاس تمیزی موردنظر اتاق تمیز، در یک بازه زمانی مناسب است. بنابراین نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز خش مهمی از کنترل آلودگی است.
این مقاله به روش های نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز و مواد شوینده (که «نظافت» را بر عهده دارند) و گندزدا (که میکروارگانیسم‌ها را حذف می‌کنند یا از از بین می‌برند) می‌پردازد. شوینده‌ها مواد پاک‌کننده هستند و برای زدودن «لکه» از سطوح استفاده می‌شوند. حذف لکه مرحله مهمی است که باید قبل از استفاده از مواد گندزدا انجام شود، زیرا هر چه میزان کثیفی باقیمانده روی سطح بیشتر باشد، اثربخشی گندزدا کمتر خواهد بود. گندزدا نوعی میکروب‌کش شیمیایی با قابلیت از بین بردن جمعیت میکروارگانیسم‌های قابل رشد است؛ اگرچه برخی از گندزداها اسپورکش هستند، اما برای آن‌که یک ماده شیمیایی گنددزا محسوب شود، لزومی ندارد که حتماً اسپورکش هم باشد. گاه یک گندزدا که قادر به از بین بردن اسپور است، به عنوان استریل‌کننده یا ماده شیمیایی استریل‌کننده نیز توصیف می‌شود. با این حال، این اصطلاح جای ابهام دارد، زیرا نمی‌توان ثابت کرد که گندزداهای شیمیایی که برای سطوح سخت اتاق تمیز به کار می‌روند، قابلیت استریل‌سازی هم دارند و عملکردشان به همان اندازه دستگاه استریل‌کننده خوب است. بنابراین، اصطلاح گندزدای اسپورکش ابهام کمتری دارد.
ضدعفونی‌کننده‌ها از نظر اثربخشی در برابر انواع مختلف میکروارگانیسم‌ها متفاوت هستند. این امر هم به مقاومت ذاتی میکروارگانیسم‌های مختلف و هم به تنوع انواع و فرمول‌بندی‌های مختلف ضدعفونی‌کننده‌ها مربوط می‌شود. علاوه بر این، ضدعفونی‌کننده‌های مختلف بسته به نوع مواد فعالشان، عملکردهای متفاوتی دارند.
این مقاله به روش‌های مختلف نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز می‌پردازد که شامل نظافت و گندزدایی کف اتاق تمیز، دیوارهای اتاق تمیز، سطوح خارجی اتاق تمیز تجهیزات اتاق تمیز و هم‌چنین، اقدامات لازم برای اطمینان از انطباق میزان آلودگی سطوح اتاق تمیز با حد مجاز استاندارد میکروارگانیسم‌ها می‌شود. علاوه بر این، با توجه به این‌که کارکنان منبع اصلی آلودگی اتاق‌های تمیز هستند، به شیوه‌های ضدعفونی دست می‌پردازد.
– مفاهیم نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
برای بررسی انواع شوینده‌ها و ضدعفونی‌کننده‌ها، باید برخی اصطلاحات مانند نظافت، شوینده و هم‌چنین اصلاحات مربوط به عوامل ضدمیکروبی مانند گندزدایی (ضدعفونی سطوح) ، پاکسازی و ضدعفونی را شناخت که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است.
– نظافت اتاق تمیز
در اتاق‌های تمیز، عبارت نظافت به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن پسماندها و «لکه‌ها» (مانند گردوغبار، چربی، بقایای پروتئینی و غیره) از سطوح پاک می‌شوند، تا حدی که تمیز دیده شوند که مستلزم روش‌های تعریف‌شده برای این منظور و اغلب استفاده از مواد شوینده است. اغلب قبل از استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده، نظافت اتاق تمیز لازم است. سطوح و تجهیزات مورد نظر باید قبل از ضدعفونی، به خوبی تمیز شوند تا ضدعفونی‌کننده بتواند عملکرد مؤثری داشه باشد.
خود نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز به تنهایی می‌تواند نوعی ضدعفونی باشد، زیرا فرآیند نظافت اتاق تمیز می‌تواند جمعیت میکروبی را حذف یا رقیق کند و بسیاری از شوینده‌ها افزودنی‌های شیمیایی دارند که قادر به ضدعفونی کردن نیز هستند. با این حال، یک ماده تمیزکننده معیارهای لازم استانداردهای اروپایی و آمریکایی را ندارد که بتواند جمعیت میکروبی را به اندازه کافی کاهش دهد و به عنوان ضدعفونی‌کننده مورد تأیید قرار گیرد.
– مواد شوینده اتاق تمیز
شوینده‌ها مواد شیمیایی هستند که برای نظافت اتاق تمیز و تجهیزات اتاق تمیز یا سطوح به کار می‌روند و مواد ناخواسته (لکه) را از آن‌ها می‌زدایند. مواد شوینده اتاق تمیز جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز عموماً با نفوذ در لکه و کاهش کشش سطحی آن (که لکه را به سطح می‌چسبد) عمل می‌کنند و امکان حذف آن را به وجود می‌آورند. به زبان ساده، شوینده قابلیت «ترکنندگی» آب را افزایش می‌دهد. بسیاری از مواد شوینده عامل فعال سطحی (سورفکتانت) هستند و ذرات را از طریق اثر مویینگی یا نیروهای الکترواستاتیکی از سطوح حذف می‌کنند. بسیاری از شوینده‌ها حاوی یون‌هایی با بارهای متفاوت هستند که می‌توانند باعث شوند میکروارگانیسم‌ها یکدیگر را دفع کنند. این دافعه باعث جدا شدن میکروارگانیسم‌ها از سطوح و معلق شدن آنان می‌شود. میکروارگانیسم‌های معلق راحت‌تر با شستوشوی مواد شوینده (یا شستوشوی بعدی با آب) از سطح جدا می‌شوند یا در اثر استفاده از ضدعفونی‌کننده از بین می‌روند.
– گندزدا (ضدعفونی‌کننده سطوح اتاق تمیز)
گندزدا یک عامل شیمیایی است که گروه بسیار متنوعی از محصولات را شامل می‌شود و با حذف یا از بین بردن میکروارگانیسم‌های موجود، تعدادشان را کاهش می‌دهد. اصطلاح گندزدا معمولاً برای اجسام بی‌جان استفاده می‌شود اما عبارت ضدعفونی برای توصیف کاهش جمعیت میکروبی روی یک بافت زنده کاربرد دارد.
انواع مختلفی از گندزداها با طیف‌های مختلفی از فعالیت و نحوه عملکرد وجود دارند که کاربردشان با هم فرق میکند. برخی از آن‌ها باکتریواستاتیک هستند و مانع از رشد جمعیت باکتریایی می‌شوند. در این حالت، ماده گندزدا از طریق برهم‌کنش با اسیدهای نوکلئیک، مهار آنزیم‌ها یا نفوذ به دیواره سلولی منجر به تغییرات انتخابی و برگشت‌پذیری در سلول‌ها می‌شود. هنگامی‌که تماس ماده ضدعفونی‌کننده با سلول‌های باکتری قطع شود، جمعیت باکتریایی باقیمانده به‌طور بالقوه امکان رشد دارند.
سایر گندزداها سلول‌های باکتریایی را از طریق مکانیسم‌های مختلف از بین می‌برند که عبارتند از: ایجاد آسیب ساختاری در سلول، خودکافت (تولیز)، تجزیه سلولی، نشت یا انعقاد سیتوپلاسم. در این گروه‌ها، طیف فعالیت متفاوت است، برخی از گندزداها تنها روی میکروارگانیسم‌های گرم مثبت و گرم منفی قابل رشد مؤثر هستند، در حالی که برخی دیگر در برابر قارچ‌ها مؤثر هستند. سایر گندزداها طیف وسیع‌تری دارند و اسپورکش هستند چراکه می‌توانند باعث تخریب باکتری‌هایی شوند که قادر به تشکیل آندوسپور هستند. با این حال، برای آن‌که یک ماده شیمیایی به عنوان «گندزدا» یا «زیست‌کش (بیوساید)» طبقه‌بندی شود، لزومی ندارد که حتماً اسپورکش باشد. خواص باکتریواستاتیک، باکتری‌کشی و اسپورکشی یک ضد گندزدا تحت تأثیر متغیرهای زیادی قرار دارند که بعدتر به آن‌ها پرداخته خواهد شد.
فرآیند نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز را می‌توان با استفاده از روش‌های دستی یا مکانیکی (خودکار) انجام داد. به عنوان مثال می‌توان از سامانه نظافت در محل یا همان CIP برای نظافت تجهیزات تولید، مثل مخازن، استفاده کرد. این مقاله در درجه اول به روش‌های دستی نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز می‌پردازد.
– پاک‌کننده‌های اتاق تمیز
اصطلاح پاک‌کننده نظافت اتاق تمیز ز را می‌توان به طرق مختلفی تعبیر کرد. در اروپا معمولاً برای موادی به کار می‌رود که هم شوینده و هم ضدعفونی‌کننده باشند؛ معمولاً گندزدای حاوی ماده تمیزکننده در نظر گرفته می‌شود. با این حال، در آمریکای شمالی (طبق تعریف آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده)، این اصطلاح به یک عامل ضدمیکروبی اطلاق می‌شود که برای سطوح غیرخوراکی کاربرد دارد. «پاکسازی» توصیفی کلی برای کاهش جمعیت میکروبی است. گندزدایی اصطلاح دقیق‌تری است زیرا عامل شیمیایی موردنظر باید تعداد معینی از میکروارگانیسم‌ها را کاهش دهد که از طریق اعتبارسنجی نشان داده می‌شود.
– ضدعفونی اتاق تمیز
عبارت ضدعفونی در نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز اصطلاحی است که برای بافت زنده کاربرد دارد؛ یعنی ماده‌ای که به راحتی می‌توان روی پوست استفاده کرد. در این فصل، به ضدعفونی‌کننده‌های دست پرداخته می‌شود که کاربردشان بخشی از فرآیند کنترل آلودگی‌هایی است که کارکنان شاغل در اتاق‌های تمیز منبع آن‌ها محسوب می‌شوند. از آن‌جا که برای مراقبت از زخم‌ها از اصطلاح ضدعفونی استفاده می‌شود، در این فصل به جای اصطلاح «ضدعفونی» از اصطلاح «ضدعفونی دست» استفاده می‌شود.
– الزامات قانونی نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
استفاده از مواد شوینده و گندزدا و تمیز نگه داشتن اتاق‌های تمیز یا به عبارتی نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز، یک الزام قانونی است. اسناد نظارتی اصلی مربوط به استفاده از ضدعفونی‌کننده‌ها در تولید دارو و مراقبت‌های بهداشتی عبارتند از:
– قوانین فدرال و سازمان غذا و دارو در مورد نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز:
21CFR211.113b, 21CFR211.56b, 21CFR211.56c
– دستورالعمل سازمان غذا و دارو برای تولید در شرایط ضدعفونی (بازبینی ۲۰۰۴)
– فارکوپیا (فصل عمومی درباره گندزداها و ضدعفونی‌کننده‌ها)
– پیوست ۱ دستورالعمل کمیسیون اروپا برای عملکرد خوب تولید
اگرچه این قوانین نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز تفاوت‌هایی با هم دارند، اما برخی زمینه‌های مشابه را پوشش می‌دهند. مقررات مستلزم این موارد هستند:
– تدوین رویه‌های مکتوب (قوانین فدرال و GMP اتحادیه اروپا)
– نیاز به تعیین مسئولیت‌های مربوط به نظافت (قوانین فدرال)
– آموزش روش‌های نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز به کارکنان و داشتن گواهی آموزش (قوانین فدرال و GMP اتحادیه اروپا)
– تدوین جزئیات عملیات نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز که باید در رویه‌های کاری ثبت شده باشند که عبارت هستند از فواصل زمانی، روش‌ها، تجهیزات و وسایل مورد استفاده (قوانین فدرال)
– نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز و نظافت تجهیزات و مواد باید در فواصل زمانی معین انجام شوند (قوانین فدرال)
– سازمان‌های دارویی معمولاً در تدوین دستورالعمل گندزدایی برای ضدعفونی کف اتاق تمیز، دیواره‌ها و سطوح، دو یا سه گندزدا را برای یک کاربرد معین تعیین می‌کنند. این یکی از الزامات نهادهای نظارتی است و اروپا بیشترین تأکید را روی آن دارد. طبق راهنمای GMP اتحادیه اروپا: «در جاهایی‌که نیاز به استفاده از مواد گندزدا است، باید بیش از یک نوع به کار رود.» (پیوست ۱، بند ۳۷۱۴)
– گندزداها باید به‌طور چرخشی عوض شوند (هشدارنامه‌های سازمان غذا و دار و GMPاتحادیه اروپا)
– بررسی تمیزی تجهیزات قبل از عملیات باید جزو روال کاری باشد (قوانین فدرال)
– باید سوابق نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز نگهداری شود. هدف از این کار ثبت نواحی نظافت‌شده، مواد به کار رفته برای این منظور و هویت کاربر نظافت‌کننده است (قوانین فدرال)
– فلور میکروبی که از پایش محیطی به دست می‌آید باید مورد بررسی قرار گیرد تا سویه‌های مقاوم شناسایی شوند (GMPاتحادیه اروپا)
– آلودگی میکروبی محلول‌های گندزا و شوینده باید به‌طور دوره‌ای تحت پایش قرار بگیرد (GMPاتحادیه اروپا)
– محلول‌های گندزدا و شوینده باید مدت معینی [و کوتاهی] نگهداری شوند (GMPاتحادیه اروپا)
– گندزداها و شوینده‌های مورد استفاده در اتاق‌های تمیز کلاس A و B باید قبل از استفاده استریل شوند (GMPاتحادیه اروپا)
– پس از هر عملیات، باید استفاده از اتاق ثبت شود (قوانین فدرال و GMP اتحادیه اروپا)
– گندزداها باید «صلاحیت‌سنجی» (اعتبارسنجی) شوند (قوانین فدرال)
– با شرکت تأمین‌کننده مواد گندزدا قرارداد فنی نوشته شود. در حالت ایده‌آل، مواد تشکیل‌دهنده گندزداهای خریداری‌شده باید قابل ردیابی باشند (GMP اتحادیه اروپا)
– انتخاب مواد شوینده و گندزدا جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
هنگام انتخاب مواد شوینده و گندزدا باید برخی ملاحظات علمی، قانونی و ایمنی را در نظر گرفت.
– معیارهای انتخاب مواد شوینده جهت نظافت اتاق تمیز
دو نکته کلیدی برای انتخاب مواد شوینده جهت نظافت اتاق تمیز وجود دارد: ترکیب شیمیایی شوینده و سازگاری شوینده با گندزدا. شوینده‌ها از نظر ماهیت شیمیایی، محلول‌های خنثی و غیریونی هستند. علاوه بر این، ترجیح داده می‌شود که شوینده‌های مورد استفاده اتاق تمیز کف نداشته باشند (مواد فعالی سطحی غیریونی کف کمی دارند.) برای کاربردهای خاص، مانند مناطقی که برای بسته‌بندی محصولات در شرایط ضدعفونی کاربرد دارند، شوینده‌ها باید استریل شوند یا از طریق فیلتراسیون نهایی، در معرض یک مرحله استریل قرار بگیرند.
از نظر سازگاری، مهم است که مواد شوینده مورداستفاده با گندزدای مورداستفاده سازگار باشند، زیرا مواد باقیمانده از برخی شوینده‌ها می‌توانند مواد فعال برخی گندزداها را خنثی کنند و خواص زیست‌کشی آن را کاهش دهند.
– انواع شوینده‌ها جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌ها انواع مختلفی دارند که از نظر وضعیت تمیزی با هم متفاوت هستند. برخی از شوینده‌ها به دلیل ماهیت یونی (آنیونی (با بار منفی) یا کاتیونی (با بار مثبت)) که دارند، علاوه بر عملکرد پاک‌کنندگی، دارای خواص ضدمیکروبی هم هستند. برخی از متداول‌ترین شوینده‌های مورداستفاده عبارت هستند از:
الف) صابون‌ها جهت نظافت اتاق تمیز
صابون‌ها محصولات محلول و نامحلول چربی طبیعی هستند که قلیاهایی مانند سدیم یا پتاسیم به آن‌ها اضافه شده‌اند.
ب) شوینده‌های آنیونی جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌های آنیونی بیشترین کاربرد را در صنعت دارند. عموماً امولسیون‌کننده‌های محلول هستند که کف می‌کنند. سطح نامناسب کف می‌تواند مشکل‌ساز باشد که استفاده از شوینده‌های آنیونی را در اتاق‌های تمیز محدود میکند.
ج) شوینده‌های کاتیونی جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌های کاتیونی به دلیل ناسازگاری با اسیدیته (pH) ضدعفونی‌کننده‌های رایج در صنعت داروسازی کاربرد کمی در این صنعت دارند.
د) شوینده‌های غیریونی جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌های غیریونی زمانی کاربرد دارند که اسیدیته عامل مهمی برای سطوح حساس باشد. معمولاً رایج‌ترین شوینده‌های مورد استفاده در اتاق‌های تمیز هستند.
ه) شوینده‌های آمفوتری جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌های آمفوتری خواص آنیونی و کاتیونی دارند و اغلب ضدباکتری هستند.
و) شوینده‌های قلیایی جهت نظافت اتاق تمیز
شوینده‌های شیمیایی با ماهیت قلیایی، مانند هیدروکسید سدیم (سوزآور) خاصیت باکتری‌کشی دارند. به راحتی می‌توانند مواد آلی مانند پروتئین را حل کنند.
ز) شوینده‌های اسیدی جهت نظافت اتاق تمیز
مواد شیمیایی اسیدی اغلب حاوی اکسیدان هستند و خاصیت باکتری‌کشی دارند. از آن‌ها می‌توان برای زدودن مواد عالی و معدنی استفاده کرد.
اغلب برخی مواد شیمیایی به شوینده‌ها اضافه می‌شوند تا عملکردشان را بهبود بخشند. این افزودنی‌ها شامل مواد فعال سطحی هستند که چربی‌ها را پراکنده می‌کنند و منجر به ترشوندگی یکنواخت می‌شوند؛ کمپلکس‌سازها نیز با سختی آب و تشکیل جرم مقابله می‌کنند. در ارزیابی سازگاری بین مواد شوینده و گندزدا باید تأثیر این افزودنی‌های شیمیایی را نیز بر قدرت گندزدا در نظر گرفت. به عنوان مثال، مواد فعال سطحی آنیونی ترکیبات چهارتایی آمونیوم را غیرفعال می‌کنند.
– معیارهای انتخاب گندزداها جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
طبق تعریف فارکوپیا، گندردا «عاملی شیمیایی یا فیزیکی است که هنگام اعمال روی سطح، میکروارگانیسم‌های مضر رویشی را از بین می‌برد یا حذف میکند.» طیف وسیعی از گندزداهای مختلف با وضعیت‌های عملکردی متفاوت وجود دارد. تصمیم‌گیری در مورد نوع گندزدای مورد استفاده در اتاق‌های تمیز، تصمیم مهمی برای تولیدکنندگان دارو است.
انواع مختلفی از گندزداها با طیف‌های فعالیت و وضعیت‌های عملکردی مختلف وجود دارد. همان‌طور که در بالا، در بررسی قوانین نشان داده شد، انتظار می‌رود تولیدکنندگان دارو حداقل دو گندزدا با وضعیت‌های عملکردی مختلف استفاده کنند تا روش‌های خوب تولید فعلی را برآورده کنند. لزومی ندارد که این دو گندزدا اسپورکش باشند اما در مناطق تولید ضدعفونی، استفاده از گندزدای اسپورکش حداقل به‌طور گاه به گاه توصیه می‌شود، حتی اگر این ماده گندزدای اسپورکش بخشی از مجموعه استاندارد نباشد. بنابراین، گاه از یک گندزدای سوم نیز استفاده می‌شود که نسبت به دو تای اول کمتر استفاده می‌شود.
هنگام انتخاب مواد گندزدا نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز باید معیارهای مختلفی را در نظر گرفت که عبارت هستند از:
۱) گندزدا باید طیف فعالیت وسیعی داشته باشد.
طیف فعالیت به آن ویژگی از گندزدا اشاره دارد که باعث می‌شود روی طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌های رویشی از جمله باکتری‌های گرم منفی و گرم مثبت تأثیرگذار باشد. گندزداهای مورد استفاده در اتاق‌های تمیز دارویی باید باکتری‌کش باشند؛ یعنی به مهار رشد میکروبی بسنده نکنند و بتوانند باکتری‌ها را از بین ببرند. هم‌چنین باید تصمیم گرفت که آیا لازم است گندزدای مورد استفاده اسپورکش باشد یا خیر (در ادامه، در قسمت چرخش گندزداها، به این موضوع پرداخته شده است.) علاوه بر این، در برخی از تأسیسات لازم است گندزداها ویروس‌کش باشند.
۲) گندزدا باید عملکرد نسبتاً سریعی داشته باشد.
سرعت عمل گندزدا بستگی به مدت زمانی دارد که باید با جمعیت میکروبی در تماس باشد تا آن را از بین ببرد. «حداقل» زمان تماس به زمانی گفته می‌شود که گندزدا برای تأثیرگذاری نیاز دارد. در طی زمان تماس، سطحی که گندزدا روی آن اعمال می‌شود، باید مرطوب بماند. یعنی اگر سطح قبل از رسیدن به زمان تماس خشک شود، باید گندزدای بیشتری استفاده شود تا مرطوب بماند. زمان تماس گاه «زمان اقدام» نیز خوانده می‌شود. با توجه به الزامات اکثر تولیدکنندگان دارو و مراکز بهداشتی و درمانی، زمان تماس گندزدا باید در حالت ایده‌آل ۱۰ دقیقه یا کمتر باشد اگرچه ممکن است برخی از ضدعفونی‌کننده‌های اسپورکش به زمان تماس طولانی‌تری نیاز داشته باشند.
۳) برای تأثیرگذاری گندزدا، نباید اجازه داد مواد آلی، پلاستیکی یا شوینده‌های باقیمانده آن را خنثی کنند.
اگرچه شوینده‌ها و روش‌های کارآمد نظافت می‌توانند بیشتر آلودگی‌ها، از جمله مواد آلی را از بین ببرند، اما برخی آثار باقی می‌مانند. مهم است که این بقایای آلی با ماده فعال گندزدا تداخل نداشته باشند و کارآیی آن را کاهش ندهند.
۴) شرایط محیطی
عملکرد مناسب برخی گندزداها وابسته به دما و اسیدیته خاصی است. به عنوان مثال، ممکن است برخی از انواع مواد گندزدا عملکرد مناسبی در دمای پایین نداشته باشند. علت آن است که استانداردهای اعتبارسنجی گندزداها، فعالیت باکتری‌کشی آنان را در دمای ۲۰ درجه سانتیگراد اندازه‌گیری می‌کنند، به این ترتیب ممکن است کارآیی آن‌ها در دماهای بالاتر یا پایین‌تر مناسب نباشد.
۵) هنگامی‌که ماده گندزدا روی ماده‌ای اعمال می‌شود، نباید به آن ماده آسیب بزند.
ماده گندزدا نباید باعث سایش شدید سطحی یا تخریب مواد شود یا ترک‌ها و فرورفتگی‌هایی ایجاد کند که می‌توانند میکرواورگانیسم‌ها را در خود جای دهند. با این حال، نشان داده شده است که استفاده مؤثرترین گندزداها، به‌ویژه آن‌هایی که اسپور کش هستند، در طی زمان و استفاده مکرر باعث خوردگی می‌شود. برای به حداقل رساندن آسیب سطحی، پس از گندزدایی باید بقایای آن را طی یک مرحله اضافی زدود (شست‌وشو با آب مقطر مخصوص تزریق یا دستمال‌کشی با یک گندزدای ملایم‌تر مانند ایزوپروپیل الکل ۷۰%)
در ادامه به برخی عوامل دیگر اشاره شده است که باید در حین انتخاب یک عامل شیمیایی در نظر گرفته شوند:
۱) ایمنی کاربر
بسیاری از گندزداها سمی یا تحریک‌کننده و برای کارکنان ناخوشایند هستند. باید الزامات ایمنی ملی، برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد، اطلاعات روی برچسب، میزان سمیّت برای سلامت انسان و اقدامات حفاظتی مورد نیاز برای استفاده کارکنان (مانند اجتناب از تماس با پوست یا نیاز به تهویه مناسب در محل استفاده از مواد گندزدا) را در نظر گرفت.
۲) سازگاری با سطحی که قرار است گندزدایی شود
ممکن است برخی گندزداها برای برخی مواد کارآیی کمتری داشته باشند یا باعث آسیب جدی به آن‌ها شوند، مثلاً دی‌اکسید کلر که با فولاد ضد زنگ واکنش می‌دهد.
۳) سازگاری با مواد شوینده به کار رفته
همان‌طور که اشاره شد، مواد گندزدا و شوینده باید با هم سازگار باشند و بقایای مواد شوینده نباید باعث غیرفعال شدن مواد فعال موجود در محلول گندزدا شوند.
۴) نوع میکروارگانیسم‌هایی که در داخل تأسیسات ضدعفونی وجود دارند
این مورد با طیف فعالیت گندزدا در ارتباط است و در آن، هم تعداد و هم نوع میکروارگانیسم‌های یافت‌شده در محیط اتاق‌های تمیز (جداسازی‌های محیطی) در نظر گرفته می‌شوند. اگر در تأسیسات انواع غیرعادی میکروارگانیسم‌ها وجود دارد (خارج از محدوده‌ای که تولیدکننده گندزدا آن را اعتبارسنجی کرده است)، ممکن است لازم باشد از گندزدای دیگری استفاده کرد یا آزمایش‌های اعتبارسنجی بیشتری انجام داد تا نشان داده شود که آن گندزدا برای فلور میکروبی اتاق تمیز کارآمد است.
۵) فعالیت مواد گندزدای باقیمانده
فعالیت مواد گندزدای باقیمانده می‌تواند منجر به گونه‌های میکروبی مقاوم شود یا در هنگام استفاده از یک گندزدای جایگزین مشکل‌ساز شود. خوب است مواد گندزدای باقیمانده با آب شسته شوند (در رویه‌های نظافت در ادامه توضیح داده شده است.)
۶) تصمیم‌گیری در مورد نیاز به گندزدای اسپورکش
اگر برنامه پایش محیطی، وجود باکتری‌های تشکیل‌دهنده آندوسپور را به‌طور مکرر و یا به مقدار زیاد نشان دهد، باید از گندزدای اسپورکش استفاده کرد. با بررسی برنامه پایش محیطی می‌توان تعداد دفعات استفاده را تعیین کرد.
7) شکل‌های مختلف عرضه گندزدا
ممکن است تأسیسات اتاق تمیز نیاز داشته باشد که ماده گندزدا در اشکال مختلف عرضه شود. به عنوان مثال، ممکن است به یک نوع و فرمول گندزدا در شکل‌های مختلف آماده مصرف، کنستانتره، دستمال مرطوب آغشته و غیره نیاز داشته باشد تا بتواند از راحت‌ترین و مؤثرترین روش نظافت استفاده کند. ممکن است تولیدکننده دارو در هنگام انتخاب گندزدای مورد نیاز، به شکل‌های مختلف عرضه آن نیاز داشته باشد. مثلاٌ برای تمیز کردن لکه‌های کوچک و سطوح فرآیند و صندلی‌های آزمایشگاه به گندزداهایی نیاز داشته باشد که به شکل اسپری‌های ماشه‌ای عرضه می‌شوند. ممکن است برای مناطق کمی بزرگتر، به محلول‌های گندزدای آماده مصرف کمی بزرگتر نیاز باشد. برای نظافت مناطق بزرگتر، مانند کف منطقه عملیاتی، استفاده از کنستانتره گندزدا عملی‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر باشد که لازم است کاربر آن را در هنگام استفاده رقیق کند.
۸) هزینه
محاسبه هزینه‌ها محدد به قیمت ماده گندزدا نمی‌شود، بلکه سایر عوامل هزینه‌ای مانند زمان لازم برای آماده‌سازی یا استفاده از ضدعفونی کننده، الزامات لباس محافظ، میزان هدررفت و مراحل مورد نیاز برای حذف بقایای گندزدا را نیز شامل شود.
۹) سلامتی و ایمنی
جنبه‌های ایمنی یک ماده گندزدا از ملاحظات مهم هستند و رویه‌های استاندارد عملیاتی باید شامل الزامات بهداشتی و ایمنی استفاده از مواد شوینده و گندزدا باشد. باید تجهیزات حفاظت فردی مناسب معرفی شوند. به ویژه، باید از تماس با چشم، پوست و دهان اجتناب شود. برگه‌های اطلاعات ایمنی همه گندزداها و شوینده‌ها باید بررسی شوند و اقدامات مناسب برای اطمینان از کاربرد صحیح آن‌ها در جاهایی که تهویه مناسب دارند، انجام شود. یکی از ملاحظات ایمنی مهم این است که هرگر نباید دو ماده گندزدا را با هم ترکیب کرد زیرا ممکن است با هم واکنش شیمیایی دهند و گازهای سمی تولید کنند که می‌تواند به کاربر آسیب بزند.
۱۰) پذیرش کاربر
باید تولیدکننده ماده گندزدا را بشناسید و اطمینان حاصل کنید که شوینده خریداری‌شده از کیفیت مناسبی برخوردار هستند. مواد گندزدا و شوینده باکیفیت باید در شرایط تمیز تولید و در بسته‌بندی مناسب نگهداری شوند. ممکن است لازم باشد سازنده ماده گندزدا و فرآیند ساخت آن بررسی شود. در ارزیابی کیفیت تأمین‌کننده، باید محموله‌های مختلف گندزدا بررسی شوند و قابلیت‌های تولید مورد صلاحیت‌سنجی قرار گیرند. توانایی تأمین‌کننده در ارائه به موقع محصولات یکنواخت نیز باید بررسی شود.
– انواع گندزداها در نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
انواع گندزداها جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز با وضعیت‌های مختلف فعالیت و اثربخشی‌های متفاوت در برابر میکروارگانیسم‌ها وجود دارند. این گندزداها به دلیل تنوع شیمیایی، وضعیت‌های عملکرد متفاوتی در برابر سلول‌های میکروبی دارند. تأثیر گندزداها علیه سلول‌های میکروبی عبارت هستند از: تأثیر بر دیواره سلولی، غشاء سیتوپلاسمی (که در آن ممکن است ماتریکس فسفولیپیدها و آنزیم‌ها هدف قرار بگیرند) و سیتوپلاسم. برخی از گندزداها از طریق آسیب به غشاء یا انتشار، وارد سلول می‌شوند و بر اجزای داخلی آن تأثیر می‌گذارند. رویکردهای مختلفی برای طبقه‌بندی و تقسیم‌بندی گندزداها وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به تقسیم‌بندی بر اساس ماهیت شیمیایی، نحوه فعالیت یا تأثیر میکرواستاتیکی و میکروب‌کشی بر میکروارگانیسم‌ها اشاره کرد. در این فصل برخی از گندزدایی‌های رایج‌تر به کار رفته در محیط‌های دارویی معرفی می‌شوند که بر اساس خواص شیمیایی که دارند، دسته‌بندی شده‌اند. دو دسته اصلی شیمیایی، مواد اکسیدکننده و غیراکسیدکننده هستند. فهرست زیر جامع نیست.
الف) گندزداهای غیراکسیدکننده
اکثر گندزداهای این گروه، حالت‌های عملکردی خاصی در برابر میکروارگانیسم‌ها دارند، اما عموماً در مقایسه با گندزداهای اکسیدکننده، از طیف فعالیت کمتری برخوردارند. رایج‌ترین انواع گندزداهای غیراکسیدکننده عبارت هستند از: الکل‌ها، ترکیبات چهارتایی آمونیوم و فنولها.
۱)الکل‌ها
الکل‌ها در برابر سلول‌های رویشی اثر ضد باکتریایی دارند. با افزایش وزن مولکولی الکل‌ها، اثربخشی آن‌ها در برابر باکتری‌ها و قارچ‌های رویشی افزایش می‌یابد، بنابراین اتانول مؤثرتر از متانول، و ایزوپروپیل الکل مؤثرتر از اتانول است. اثربخشی الکل‌ها با حضور آب افزایش می‌یابد و می‌توانند بر دیواره سلولی باکتری‌ها تأثیر بگذارند و آن را نفوذپذیر کنند. این امر می‌تواند منجر به نشت سیتوپلاسم، از بین بردن ساختار پروتئین و در نهایت تجزیه سلولی شود. الکل‌ها یکی از «مختل‌کنندگان غشاء سلولی» هستند. از مزایای کاربرد الکل‌ها می توان به هزینه نسبتاً کم، بوی کم و تبخیر سریع اشاره کرد. علاوه بر این، الکل‌ها خاصیت پاک‌کنندگی دارند. با این حال الکل‌ها در برابر میکروارگانیسم‌های تشکیل‌دهنده اسپور بی‌اثر هستند و در بهترین حالت، تنها می‌توانند مانع جوانه‌زنی اسپور شوند.
۲) آلدهیدها
آلدهیدها ترکیبات شیمیایی با زنجیره بلند هستند، مانند فرمالدهید و گلوتارآلدهید. گلوتارآلدهید یک گندزدا و استریل‌کننده بسیار کارآمد است که بر پروتئین‌های دیواره سلولی اثر می‌گذارد. طیف فعالیت وسیعی دارد و در برابر اسپورهای باکتریایی و قارچی نیز مؤثر است. با این حال، به دلیل نگرانی‌های بهداشتی و ایمنی امروزه به‌ندرت استفاده می‌شوند. کارآمدی فرمالدهید و افتالدهید به دلیل سرعت کمتر واکنش، کمی کمتر است اما طیف فعالیتشان به همان اندازه گسترده است. آلدهیدها تأثیری غیراختصاصی در تخریب ساختار پروتئینی سلول‌های باکتری دارند و می‌توانند باعث انعقاد پروتئین سلولی شوند.
۳) آمفوتر‌ها
آمفوتر‌ها اسیدی هستند و طیف فعالیت نسبتاً وسیعی دارند. اما به دلیل تواناییشان در آسیب به اندوسپورها محدود می‌شوند. آمفوتر‌ها اغلب به عنوان گندزدای سطح استفاده می‌شوند؛ مثل آلکیل دی(آمینو اتیل) گلیسین یا مشتقات آن.
۴) اسیدهای آنیونی
اسیدهای آنیونی اسیدهایی ضعیف با طیف فعالیت نسبتاً محدود و بسیار وابسته به اسیدیته هستند. برای مثال می‌توان به کربوکسیلیک اسید اشاره کرد. آن‌ها در برابر قارچ‌ها یا باکتری‌های تشکیل‌دهنده اسپور کارآمد نیستند. خواص باکتری‌کشی آنان ناشی از تواناییشان در ایجاد اختلال در سلول باکتری، از طریق تزریق پروتون است که تعادل هیدروژن را در سرتاسر سلول به هم می‌ریزد که به نوبه خود با اختلال در فسفوریلاسیون اکسیداتیو، تقسیم سلولی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
۵) بیگوآنیدها
بیگوآنیدها پلیمرهایی هستند که در قالب نمک عرضه می‌شوند، مانند کلرهگزیدین، الکسیدین یا هیدروکلراید. بیگوآنیدها طیف فعالیت نسبتاً وسیعی دارند اما قادر به اسپورکشی نیستند. روی سطوح دارای اسیدیته قلیایی یا خنثی بهترین عملکرد را دارند و کارآییشان در شرایط اسیدی کمتر است. بیگوآنیدها بر غشاء سلولی باکتری تأثیر می‌گذارند، از طریق انتشار وارد سلول می‌شوند و با ایجاد اختلال در سلول، باعث نشت سیتوپلاسم می‌شوند.
۶) فنولها
فنولها از شکستن قطران به دست می‌آیند و از قدیمی‌ترین گندزداهایی هستند که تحت ارزیابی علمی قرار گرفته‌اند. قدمت آن‌ها به زمانی برمی‌گردد که رابرت کخ اثر باکتری‌کشی فنول علیه باسیلوس‌آنتراسی را بررسی کرد و لیستر از آن در بخش‌های جراحی بیمارستان استفاده کرد. معمولاً از فنول پایه (کربولیک اسید) استفاده می‌شود، البته انواع مصنوعی نیز کاربرد گسترده‌ای دارند. فنول را می‌توان با افزودن هالوژن‌هایی مانند کلر (بیسفنول‌ها و هالوفنول‌ها) به مولکول فنول (کربولیک‌اسید) پیچیده‌تر کرد و ترکیباتی مانند تری‌کلوزان و کلروکسیلنول را ساخت. فنولها باکتری‌کش و ضد قارچ هستند، اما در برابر اسپورها کارآیی ندارند. برخی از فنولها از طریق تزریق پروتون باعث از هم‌گسیختگی سلول‌های باکتریایی می‌شوند، برخی دیگر به دیواره سلولی حمله می‌کنند و باعث نشت اجزای سلولی و از بین رفتن ساختار پروتئین می‌شوند. مواد فعال سطحی آنیونی به بسیاری از گندزداهای فنولی اضافه می‌شوند تا حدودی به آن‌ها، قابلیت تمیزکنندگی می‌دهند و باعث می‌شوند به عنوان یک فرمول‌بندی اسیدی، کارآیی بیشتری داشته باشند. در صورتی که از گندزداهای فنولی و ترکیبات چهارتایی آمونیوم کلرید استفاده می‌شود، باید مراقب بود که بقایای فنولها حذف شوند، زیرا این دو گندزدا از نظر شیمیایی ناسازگار هستند.
۷) ترکیبات چهارتایی آمونیوم
ترکیبات چهارتایی آمونیوم، نمک‌های کاتیونی هستند که در آن‌ها ترکیبات آلی جایگزین هیدروژن‌های آمونیوم شده‌اند. دامنه فعالیت نسبتاً وسیعی در برابر میکروارگانیسم‌ها دارند، البته در غلظت‌های پایین، در برابر باکتری‌های گرم مثبت مؤثرتر از باکتری‌های گرم منفی هستند. تأثیر قابل توجهی بر باکتری‌های تشکیل‌دهنده اسپور ندارند. گاه به عنوان ماده فعال سطحی طبقه‌بندی می‌شوند. با هر دو نوع فرمول‌بندی قلیایی و اسیدی دردسترس هستند. برای مثال می‌توان به بنزالکونیوم‌کلرید اشاره کرد. این گروه در بین گندزداهای غیراکسیدکننده، بیشترین کاربرد را در صنعت داروسازی دارند. روی غشاء سلولی تأثیر می‌گذارند که منجر به نشت سیتوپلاسم و انعقاد آن از طریق تعامل با فسفولیپیدها می‌شود. از آن‌جا که این گندزدا بار مثبت دارد، جذب دیواره‌های سلولی با بار منفی می‌شوند و به این ترتیب آن را جذب میکند.
ب) گندزداهای اکسیدکننده
این گروه از گندزداها معمولاً از وضعیت‌های عملکردی غیراختصاصی بر علیه میکروارگانیسم‌ها بهره می‌گیرند. نسبت به گندزداهای غیراکسیدکننده، طیف فعالیت وسیع‌تری دارند، بیشتر انواع آن‌ها قادر به از بین بردن آندواسپورها هستند اما ریسک بالایی برای سلامتی انسان دارند.
۱) هالوژن‌ها
هالوژن‌ها از قدیمی‌ترین گندزداهای شناخته‌شده هستند و شامل انواع آلی و معدنی می‌شوند. آنان را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: آزادکننده کلر و یدوفور. هر دو نوعشان، فعالیت گسترده‌ای در برابر طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌ها دارند و معمولاً اسپورکش‌های کارآمدی هستند. نمونه‌هایی از مواد شیمیایی آزادکننده کلر عبارتند از: تری‌کلروایزوسیانورات‌سدیم، هیپوکلریت‌سدیم (مایع سفید‌کننده [در ایران با نام تجاری وایتکس شناخته می‌شود]) و تری‌سدیم‌فسفونات کلردار. هیپوکلریت‌ها یکی از قدیمی‌ترین ضدعفونی‌کننده‌های تجاری هستند. نحوه عملکرد این گروه کاملاً مشخص نیست. یکی از نگرانی‌های استفاده از این مواد آسیبی است که می‌توانند از طریق خوردگی به سطوح اتاق تمیز وارد کنند، به ویژه در غلظت‌های بالا (بیش از ppm 1000). علاوه بر آن می‌توانند از نظر تنفسی، آزاردهنده باشند.
رایج‌ترین گندزدای مورد استفاده در این گروه دی‌اکسیدکلر است که معمولاً در قالب یک سامانه دو جزئی (کلریت‌سدیم و یک اسید آلی مانند اسیدلاکتیک) تولید می‌شود. دی‌اکسیدکلر زمانی تولید می‌شود که باز (کلریت سدیم) با فعال‌کننده (اسید آلی) واکنش می‌دهد. زمان نگهداری محلول نسبتاً کوتاه است. ید یکی دیگر از مواد گندزدای قدیمی است. بیشتر گندزداهای تجاری با پایه ید شامل مواد فعال سطحی می‌شوند که در آن‌ها از ید استفاده شده است و یا پلیمرهایی در محلول اسیدی هستند. اثربخشی گندزداهای یونی با توجه به مقدار یون آزادشان تعیین می‌شود. نحوه عملکرد ید، واکنش دادن با تیروزین‌های سلول است. از معایب ید به توانایی لکه‌گذاری و بوی نامطبوع آن اشاره کرد.
۲) عوامل اکسیدکننده
این مجموعه شامل ترکیبات آزادکننده اکسیژن مانند پراستیک‌اسید و پراکسید هیدروژن است که اغلب در فاز گازی به عنوان گندزدای سطوح تجهیزات استفاده می‌شوند. این پراکسیژن‌ها با ایجاد اختلال در دیواره سلولی باعث نشت سیتوپلاسم می‌شوند و ساختار آنزیم‌های سلول‌های باکتریایی را از طریق اکسیداسیون (با رادیکال هیدروکسیل قدرتمند) از بین می‌برند. این عوامل اکسیدکننده این مزیت را دارند که شفاف و بی‌رنگ هستند و در نتیجه لکه‌ای بر جا نمی‌گذارند اما برخی نگرانی‌های بهداشتی و ایمنی ایجاد می‌کنند، از جمله مشکلات تنفسی برای کاربرانی که وسایل حفاظتی استفاده نمی‌کنند. پراکسید هیدروژن گندزدایی رایج است که تا حدودی به این خاطر است که خورندگی پایینی برای سطوح فلزی دارد و به دلیل تجزیه به آب و اکسیژن، حداقل باقیمانده را بر جای می‌گذارد. پراکسید هیدروژن در محدوده غلظت ۳ تا ۱۰ درصد استفاده می‌شود. پراستیک‌اسید از ترکیب پراکسید هیدروژن و اسید استیک تشکیل می‌شود و این واکنش باعث ایجاد عامل اکسیدکننده می‌شود. با این حال، گاه روی سطوح باقی می‌ماند و بوی تندی دارد و استفاده از آن بیشتر محدود به سامانه‌های گازدهی یا مه‌پاشی است.
– کارآیی گندزدایی در نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
چند معیار مهم وجود دارند که هم با معیارهای انتخاب گندزدا (که در بالا به آن پرداخته شد) و هم با اعتبارسنجی آن (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد) در ارتباط هستند و بر عملکرد و کارآیی گندزداها تأثیر می‌گذارند. این عوامل عبارت هستند از:
۱) غلظت
گندزداهای تولید و یا تأیید شده در محدوده غلظتی معینی بیشترین کارآیی را دارند. برای تعیین این محدوده غلظت، باید حداقل غلظت بازدارنده را به دست آورد که کمترین غلظت ماده گندزدا است که می‌تواند تحت شرایط آزمایشی، باکتریواستاتیک یا باکتری‌کش باشد. در شرایط آزمایشی، معمولاً محلول گندزدا در حالت سوسپانسیون و در غیاب آلودگی بررسی می‌شود. کمترین غلظت ماده گندزدا از طریق مطالعات سینتیکی ضریب رقیق‌سازی اندازه‌گیری می‌شود. مطالعات سینتیکی تأثیر تغییر غلظت را بر میزان مرگ سلول‌های میکروبی در طی زمان نشان می‌دهد. هر چه ماده گندزدا رقیق‌تر شده باشد، زمان بیشتری برای از بین بردن سلول‌ها لازم دارد. به عنوان مثال، اگر ماده گندزدایی با غلظت مشخص‌شده، با ضریب ۲ رقیق شود، زمان لازم برای کشتن سلول‌ها نیز دو برابر خواهد شد.
۲) زمان
زمان از دو جهت یکی از عوامل مهم در کاربرد گندزداها است: یکی در رابطه با زمان تماس ماده گندزدا و دیگری در رابطه با زمان انقضای آن. زمان تماس زمانی است که گندزدا لازم دارد تا به میکرواورگانیسم وصل شود، دیواره سلولی را طی کند و به محل مورد نظر (متناسب با عملکرد اختصاصی آن گندزدا) برسد. به‌طور کلی، زمان تماس گندزدا در محدوده غلظت بهینه آن بیان می‌شود. اثر کشندگی غلظت معینی از گندزدا، در طی زمان افزایش می‌یابد تا به زمان تماس بهینه برسد. اما در شرایط عملیاتی متغیرهای زیادی تأثیرگذار هستند که می‌توانند زمان تماس را تغییر دهند. این متغیرها عبارت هستند از: نوع، غلظت و حجم گندزدا؛ نوع میکروارگانیسم‌ها؛ مقدار و نوع مواد موجود که می‌توانند با ماده فعال تداخل داشته باشد؛ دمای ماده گندزدا؛ و سطحی که گندزدا روی آن اعمال می‌شود.
یکی دیگر از جنبه‌های مرتبط با زمان، تخریب ماده گندزدا در طی زمان است. زمانی اهمیت بیشتر پیدا میکند که یک محلول گندزدا از کنستانتره آن، در محل تولید شده باشد (در مقایسه با محلول‌های آماده مصرفی که توسط سازنده اعتبارسنجی شده‌اند و تاریخ انقضای مشخصی دارند.) محلول‌های آماده مصرف محدودیت زمانی معینی دارند که از طریق آزمایش‌های شیمیایی تعیین می‌شود. به عنوان یک قاعده، برای هر کاربردی باید از محلول‌های گندزدای تازه استفاده شود.
۳) تعداد، گونه و محل میکروارگانیسم‌ها
گونه‌های مختلف میکروارگانیسم‌ها از نظر میزان مقاومت در برابر گندزداهای مختلف متفاوت هستند. مقاومت میکروارگانیسم‌ها می‌تواند تحت تأثیر این موارد باشد: تعداد و گونه میکروارگانیسم‌های موجود و جمعیتی که به آن وصل هستند.
الف) تعداد
کارآیی یک عامل ضدمیکروبی (مانند یک گندزدا)، به‌طور قابل توجهی در برابر تعداد کمی از میکروارگانیسم‌ها بیشتر است (تا تعداد و تراکم جمعیت بالای سلول‌های میکروبی). به همین ترتیب، یک گندزدا در برابر جمعیت خالص میکروارگانیسم‌ها مؤثرتر است تا مخلوطی از میکروارگانیسم‌های مختلف. بعید است که یک رویه معمول گندزدایی بتواند همه میکروارگانیسم‌های موجود را از بین ببرد و تعدادی از آنان زنده می‌مانند. تکثیر میکروارگانیسم‌های باقیمانده به تعداد کافی، به شرایطی بستگی دارد که جمعیت باقیمانده در آن قرار دارند، مثل مواد مغذی در دسترس و فاصله زمانی تا عملیات گندزدایی بعدی دارد.
ب) نوع میکروارگانیسم‌ها و مقاومت آن‌ها
همان‌طور که در شکل ۱ نشان داده شده است، انواع مختلف میکروارگانیسم‌ها سطوح مختلفی از مقاومت در برابر انواع گندزداها دارند. مقاومت بیشتر میکروارگانیسم‌ها در درجه اول به دلیل ترکیب غشاء سلولی یا نوع پوشش پروتئینی است.
در شکل ۱، میکروارگانیسم‌ها بر اساس مقاومتشان مرتب شده‌اند. این مقاومت می‌تواند ناشی از خواص ژنتیکی طبیعی میکروارگانیسم‌ها (ذاتی) یا تغییرات فنوتیپی یا ژنوتیپی (مثل مقاومت آنتی‌بیوتیکی که در اثر استفاده بیش از حد از یک نوع گندزدا به وجود می‌آید) باشد. به طور کلی، حساسیت ذاتی باعث می‌شود باکتری‌های گرم منفی نسبت به باکتری‌های گرم مثبت مقاومت بیشتری در برابر گندزداها داشته باشند. دلیل مقاومت بیشتر باکتری‌های گرم منفی فراوانی بیشتر لیپوپلی‌ساکارید است که ماهیتی آبگریز دارد. در حالی‌که غشاء باکتری‌های گرم مثبت عمدتاً از ساکول‌های (ریزکیسَک‌های) مورئینی غیرارتجاعی تشکیل شده است. در باکتری‌ها، اندوسپورها از همه مقاوم‌تر هستند که ناشی از نفوذناپذیری نسبی پلی‌پپتیدها در برابر عوامل آبدوست است که پوشش اسپورها را تشکیل می‌دهند.
– دستورالمعل نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
دستورالعمل نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز مهم هستند. اگر از گندزدای خریداری‌شده به شیوه درست استفاده نشود، اهمیتی ندارد که چقدر کارآمد باشد. در غیر این صورت، محیط به خوبی تمیز نمی‌شود و سطوح بالای آلودگی میکروبی باقی می‌ماند.
– ترتیب نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
همان‌طور که اشاره شد، عبارت «نظافت و گندزدایی» هم بین مواد شوینده و گندزدا تمایز قائل می‌شود و هم ترتیب انجامشان را نشان می‌دهد. برای عملکرد مؤثر گندزدا، ابتدا باید با یک شوینده مناسب هر گونه آلودگی مانند ذرات چربی و گردوغبار را تمیز کرد.
– آماده‌سازی مواد شوینده و گندزدا جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
یکی از ملاحظات مهم کاربرد مواد شیمیایی، نیاز به استریل کردن آن‌ها است. معمولاً مواد شوینده باید استریل شوند تا بتوان از آن‌ها در محیط‌های کلاس A و B دستورالعمل GMP یا کلاس ۵ و ۷ ایزو (در حالت پویا) استفاده کرد اما برای محیط‌های درجه C و D دستورالعمل GMP یا درجه ۸ و ۹ ایزو نیازی نیست استریل باشد. با این حال توصیه می‌شود که محلول‌های مورد استفاده در این نواحی که درجات پایین‌تری دارند، اعتبارسنجی شوند یا میزان آلودگی میکروبیشان به‌طور دوره‌ای بررسی شود و محدودیت‌های زمانی استفاده محلول‌های رقیق‌شده در نظر گرفته شوند و محلول‌های رقیق‌شده در حال استفاده، پس از مصرف دور ریخته شوند.
– تهیه مواد شوینده و گندزدا جهت نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
اغلب برای نظافت و گندزدایی مناطق بزرگ مانند اتاق‌های تمیز، محلول‌های آماده مصرف در دسترس نیستند و باید کنستانتره مواد شوینده را آماده کرد.
شوینده‌ها
در روش اصلی نظافت، ذرات با استفاده از محلول شوینده با آب تصفیه‌شده گرم (بیش از ۲۵ درجه سانتیگراد)، از کف و سطوح اتاق تمیز حذف می‌شوند. در برخی از نواحی، مانند نواحی مربوط به پر کردن بسته‌ها در شرایط ضدعفونی، بعید است که آب گرم در دسترس باشد (به دلیل محدودیت آب در این نواحی، برای کنترل آلودگی.) درعوض، معمولاً شوینده‌ها قبل از ورود به این نواحی و با استفاده از آب مخصوص تزریق تهیه می‌شوند و از فیلتر ۲۲/۰ میکرومتری گذرانده می‌شود.
باید مقدار صحیح شوینده را که سازنده توصیه کرده است به مقدار معینی آب تصفیه‌شده داغ اضافه کرد. پس از آن‌که شوینده آماده شد، باید در مدت زمان معینی استفاده شود.
گندزداها
هنگام آماده‌سازی کنسانتره‌های مواد گندزدا برای تهیه محلول‌های آماده مصرف، باید مقدار صحیح گندزدا را که سازنده توصیه کرده است، به مقدار مناسبی از آب تصفیه‌شده یا آب مقطر مخصوص تزریق اضافه کرد. برای اکثر گندزداها، آب سخت رقیق‌کننده مناسبی نیست. زیرا یون‌های موجود در آب سخت، مانند منیزیم و کلسیم، با برخی مواد فعال موجود در فرمول گندزداها تداخل دارند. آب اضافه‌شده باید دمای مناسبی داشته باشد. اگر خیلی داغ باشد، باعث ناپایداری برخی گندزداها می‌شود (مانند پراکسیدهیدروژن، که با افزودن آب ۶۰ درجه سانتی‌گرادی یا بیشتر، ناپایدار می‌شود). محدوده دمایی ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد برای اکثر انواع گندزداها مناسب است،
گندزداها نیز باید مانند شوینده‌ها، پس از آماده‌سازی در مدت معینی استفاده شوند. این برای گندزداهایی است که در «در داخل» تأسیسات آماده می‌شوند. برای گندزداهای ار پیش آماده باید زمان انقضاء را در نظر گرفت. برای گندزداهای از پیش‌آماده‌شده (دستمال مرطوب، اسپری‌های ماشه‌ای و ضدعفونی‌کننده‌های دست) زمان انقضاء یک ماه پس از باز شدن است مگر این‌که سازنده زمان دیگری را تعیین کند.
– تجهیزات نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز
گندزداها و شوینده‌هایی که در نظافت کف، سطوح و دیوارهای ناحیه ضدعفونی کاربرد دارند، با استفاده از سری‌های کف‌شوی، پارچه و دستمال‌هایی که پرز نمی‌دهند، روی سطوح اعمال می‌شوند. این وسایل باید از نوع بی‌بافت باشند و هیچ‌گونه ذره یا پرزی تولید نکنند. معمولاً از جنس پلی‌استر و سلولوز هستند که با استفاده از نیروی آب در هم تنیده‌اند. به‌طور ایده‌آل باید ظرفیت بالایی در نگهداری مایعات داشته باشند. در اتاق‌های کلاس A و B یا کلاس ۵ و ۷، محلول‌ها باید با کف‌شوی، پارچه و دستمال‌های تأییدشده اعمال شوند.
دستمال‌های مورد استفاده باید کارآیی خوبی در حذف ذرات غیرزیست‌پذیر داشته باشند، بتواند گندزدا را اعمال کند و از این طریق، آلودگی‌های زیست‌پذیر را حذف کند. هم‌چنین نباید سهمی در ایجاد بار زیستی داشته باشند یا ذرات اضافه تولید کنند. این وسایل باید قبل از انتقال به منطقه ضدعفونی، ضدعفونی شوند (مثل کف‌شوی‌هایی که پرتودهی‌دهی و چند لایه دورپیچی می‌شوند.) به همین ترتیب، سطل‌هایی که برای حمل شوینده‌ها و گندزداها در اتاق‌های تمیز کلاس B یا کلاس ۷ ایزو (در حالت پویا) به کار می‌روند، باید قبل از استفاده، با اتوکلاو ضدعفونی شوند. سطل‌های مورد استفاده در اتاق‌های تمیز کلاس C و D یا کلاس ۸ و ۹ ایزو (در حالت پویا) باید قبل از استفاده، تمیز و خشک شوند. سری کف‌شوی‌ها، پارچه‌ها و دستمال‌ها همگی باید تنها یک بار استفاده شوند و بعد از استفاده دور انداخته شوند.
– مراحل نظافت اتاق تمیز
فرآیند نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز شامل این موارد می‌شود:
– زدودن گردوغبار و باقی‌مانده‌های (در صورت وجود)
– استفاده از محلول شوینده از طریق کف‌شوی و دستمال
– استفاده از محلول گندزدا از طریق کف‌شوی و دستمال
– حذف بقایای مواد گندزدا با کف‌شوی و دستمال، همراه با آب مقطر مخصوص تزریق یا ایزوپروپیل الکل ۷۰%
قسمت‌هایی که با شوینده نظافت شده‌اند، باید قبل از گندزدایی خشک شوند.
در طی فرآیند نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز، باید مراقب بود که به فیلترهای هپا آسیبی وارد نشود، به خصوص از طریق تر شدن با شوینده‌ها. نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز باید از سقف شروع شود و بعد به دیوارها و سپس کف برسد. صندلی‌ها، دریچه‌ها، درها، قفسه‌ها و سایر تجهیزات اتاق تمیز باید به‌صورت دستی و با استفاده از دستمال تمیز شوند. نظافت با مواد شوینده باید تا آن‌جا تکرار شود که سطل در پایان فرآیند عاری از ذرات جامد باشد و کف‌شوی کثیف به نظر نرسد.
گندزداها تنها باید در مناطقی استفاده شوند که تمیز هستند و در صورت لزوم، باقیمانده شوینده باید تمیز شده باشد. زیرا مناطقی که به خوبی تمیز نشده‌اند یا حاوی بقایای مواد شوینده هستند، می‌توانند جمعیت میکروبی را حفظ و کارآیی گندزدا را مختل کنند. علاوه بر این، نباید از گندزداها به منظور نظافت استفاده کند. گندزداهای سطوح تنها باید در مناطقی به کار روند که از قبل نظافت شده‌اند، مثلاً پس از استفاده از شوینده‌ها. برای این منظور از کف‌شوی و دستمال استفاده می‌شود که محل مورد نظر را آماده میکند و مقدار محلول گندزدای به کار رفته را کنترل میکند.
هنگامی‌که از یک گندزدا استفاده می‌شود، نباید تا قبل از به پایان رسیدن زمان تماس، آن را از ناحیه مورد نظر پاک کرد. زمان تماس توصیه‌شده توسط سازندگان، برای گندزداهای مختلف متفاوت است که باید در روش‌های مربوط به هر مورد بیان شود. گندزدا باید تا پایان زمان تماس روی سطح باقی بماند. در طی این زمان، باید کف، دیوارها و سقف خیس به نظر برسند. در صورت خشک شدن، باید محلول بیشتری استفاده شود.
پس از استفاد، باید بقایای گندزدا تمیز شود. چرا که طبق تئوری، باقی ماندن گندزدا می‌تواند منجر به ایجاد سویه‌های میکروبی مقاوم و گاه تغییر رنگ و خوردگی سطوح شود. برای پاک کردن گندزدا از آب مقطر مخصوص تزریق یا ایزوپروپیل الکل ۷۰% استفاده می‌شود.
– روش‌های نظافت اتاق تمیز
روش‌های نظافت اتاق تمیز باید تعیین و استانداردسازی شوند. اگر کاربر از روش‌های نامناسبی برای نظافت اتاق تمیز استفاده کند، مهم نیست که کارآیی شوینده یا گندزدا چقدر بالا باشد. این امر با روش‌ها و وسایل مورداستفاده در نظافت یا به عبارتی تجهیزات نظافت اتاق تمیز در ارتباط است. از آن جهت اهمیت دارد که اگر نواحی مورد نظر به درستی نظافت نشود و مواد آلی و بقایای شوینده در آن‌ها باقی بماند، می‌توانند جمعیت میکروبی را حفظ کنند و در کارآیی گندزداها اختلال ایجاد کنند که قرار است در مرحله بعدی استفاده شوند. از بسیاری جهات، نحوه نظافت فیزیکی سطوح و یا تجهیزات، به اندازه ماده شیمیایی اهمیت دارد.
جهت نظافت اتاق تمیز قبل از استفاده از مواد شوینده، می‌توان از تجهیزات تخصصی مانند جاروبرقی خشک (دارای فیلتر هپا)، بخارشوی و ماشین‌های کف‌شوی (که حجمی از مواد شوینده را روی پد شست‌وشو اعمال می‌کنند) برای جمع آوری یا حذف موارد قابل مشاهده استفاده کرد. از جاروبرقی‌های مخصوص مایعات می‌توان برای حذف آب، نشتی‌ها و حتی باقی‌مانده‌های مواد شوینده استفاده کرد. با این حال، چنین دستگاه‌هایی می‌توانند به کف آسیب برسانند و به جای حذف آلودگی، آن را در سراسر یک منطقه پخش کنند. برای جلوگیری از ایجاد آلودگی محیطی، باید این ماشین‌ها را بعد از استفاده به دقت تمیز و نگهداری کرد و هرگز مرطوب رها نکرد که محل تحمع میکروبی شوند.
برای استفاده از مواد شوینده یا گندزدا روی سطوح (دیوارها، کف) باید از روش دو سطلی یا سه سطلی استفاده کرد تا از انتقال آلودگی جلوگیری شود. روش سه‌سطلی از دو سطل برای ضدعفونی‌کننده یا شوینده و یک سطل خالی استفاده میکند (روش استفاده باید به‌طور اختصاصی تعریف شود). علاوه بر این، باید سوابق اقدامات نظافتی در مناطق فرآیندی را نگهداری کرد.
در هر دوی این روش‌ها از یک سطل گندزدا و یک سطل آب استفاده می‌شود. در روش «دو سطلی» از یک چرخنده در سطل آب استفاده می‌شود (برای کف‌شوی). در روش «سه‌سطلی» یک سطل سوم خالی وجود دارد که تنها یک چرخنده در داخل آن نصب شده است. در این دو روش، مواد شوینده یا ضدعفونی‌کننده باید طبق دستورالعمل در سطل جلویی آماده شوند.
روش دوسطلی نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز:
۱- کف‌شوی را در ماده گندزدا غوطه‌ور کنید
۲- کف را تمیز کنید (ترجیحاً به ازای هر بار غوطه‌وری کف‌شوی باید مساخت مشخصی تمیز شود)
۳- کف‌شوی را در سطل آب فرو کنید.
۴- آب اضافی کف‌شوی را در همان سطل آب بگیرید تا آب اضافی وارد محلول گندزدا نشود و آن را بیش از حد رقیق نکند
۵- کف‌شوی را در ماده گندزدا غوطه‌ور کنید
۶- مراحل فوق را تکرار کنید
روش سه‌سطلی نظافت اتاق تمیز و ضد عفونی اتاق تمیز:
۱- کف‌شوی را در ماده گندزدا غوطه‌ور کنید
۲- کف را تمیز کنید
۳- کف‌شوی را در سطل آب فرو کنید.
۴- آب اضافی کف‌شوی را در سطل سوم بگیرید
۵- کف‌شوی را در ماده گندزدا غوطه‌ور کنید
۶- مراحل فوق را تکرار کنید
شکل ۳. نظافت اتاق تمیز با استفاده از روش سه‌سطلی
سطل‌ها و چرخ‌دستی‌های تجاری برای این کاربردها در دسترس هستند. برای نواحی پر کردن بسته‌بندی‌ها در شرایط ضدعفونی، باید از موادی مانند فولاد ضد زنگ ساخته شوند که امکان ضدعفونی آن‌ها با استفاده از اتوکلاو وجود داشته باشد. باید از کف‌شوی‌ها و دستمال‌های استریل استفاده شود که پرزدهی نداشته باشند. در حالت ایده‌آل، در هنگام استفاده از دستمال برای نظافت، باید مواد شوینده را روی سطح پاشید (نه روی دستمال) و قبل از پاک کردن آن صبر کرد تا زمان تماس سپری شود. سری کف‌شوی‌ها باید مناسب اتاق تمیز (مانند نخ‌های الیاف میکرو) و یک‌بار مصرف باشد. در نواحی درجه A و B، باید استریل باشند و امکان استریل آن‌ها با اتوکلاو وجود داشته باشد. باید به گونه‌ای طراحی شده باشند که کاربر اتاق تمیز به راحتی بتواند از آن‌ها استفاده کند و امکان اعمال یکنواخت گندزدا را فراهم کنند.
باید بقایای مواد گندزدا را پاک کرد تا از ایجاد مقاومت میکروبی جلوگیری شود. در آخرین مرحله نظافت و گندزدایی کف، معمولاً با آب استریل مخصوص تزریق تمیز می‌شود. در نواحی کلاس A و B یا کلاس های ۵ و ۷ ایزو، باید دقت کرد که هرگونه آب مورد استفاده استریل باشد.
در حالت ایده‌آل، برای نظافت اتاق تمیز و گندزدایی با دستمال و کف‌شوی، باید وسیله موردنظر با محلول شوینده اشباع شود و ناحیه مورد نظر را با حرکات موازی که با هم همپوشانی دارند (تقریباً یک چهارم همپوشانی) طی کند و هرگز نباید از حرکات دایروی استفاده شود. جهت نظافت باید به سمت کاربر باشد (از بالا به پایین، از عقب به جلو). برای جلوگیری از غلظت بیش از حد، فقط یک بار باید از ماده گندزدا یا شوینده استفاده کرد. نظافت اتاق تمیز و گندزدایی باید از «تمیزترین» ناحیه (از نظر بصری) شروع شود و به سمت «کثیف‌ترین» ناحیه ادامه پیدا کند. جهت نظافت اتاق تمیزاستفاده از شوینده‌ها و گندزداها معمولاً از عقب‌ترین قسمت اتاق شروع می‌شود و با حرکات موازی دارای همپوشانی به سمت خروجی اتاق پیش می رود.
